جنگ اطلاعاتی و اخبار جعلی (فیک‌نیوز) پدیده تازه‌ای نیست و چرخه بدون توقف اخبار و دسترسی ما به آن را شامل می‌شود. در سال‌های اخیر بارها با نمونه‌هایی از اخبار جعلی و یا دستکاری شده مواجه شده‌ایم که چند روزی روانمان را به بازی گرفته‌اند، اما در نهایت فهمیده‌ایم حقیقت چیز دیگری بوده، یا اصلا وجود نداشته است و ما بازیچه آن خبر و پراکنندگان آن شده‌ایم.
فیک‌نیوز؛ اطلاع‌رسانی یا جنگ؟
سون تزو، استراتژیست نظامی چین باستان در کتاب «هنر جنگ» (که در قرن پنجم پیش از میلاد نوشته شده) بیان کرد: «همه جنگ‌ها بر اساس فریب است.» می‌توان گفت فریبکاری به دوره آدم و حوا بازمی‌گردد و به این معناست که کمپین‌های اطلاعات جعلی و نادرست با انتخابات ریاست جمهوری 2016 آمریکا آغاز نشدند. آنچه جدید (و به هر حال واقعی) است، انتشار اخبار جعلی از طریق چرخه اخبار 24 ساعته و دسترسی بی‌وقفه ما به آن است.
بسیاری بر این باورند که به علت آنلاین بودن بیشتر ما در زندگیمان، استفاده از اطلاعات نادرست به عنوان ابزار متقاعدسازی و یک سلاح نفوذی، به اوج جدیدی رسیده است. ما بیش از هر زمان دیگری به اخبار دسترسی داریم؛ از کانال‌های خبری اصلی گرفته تا رسانه‌های اجتماعی، رادیو و پادکست‌ها. دستگاه‌های متصل به اینترنت (مثلاً تلفن هوشمند، تبلت، لپ‌تاپ، ساعت هوشمند و…) دسترسی به ما را در هر ساعتی از شبانه‌روز، ساده‌تر از همیشه کرده است.
برای اطلاعات بیشتر در این زمینه مقاله نشانه‌ها و درمان اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی را در مجله مطالعه کنید.
مطالعه‌ای که اخیرا توسط انجمن روانشناسی آمریکا انجام شده، نشان داد که 66 درصد از آمریکایی‌ها نگران آینده کشورشان هستند و دنبال کردن مداوم اخبار به عنوان یکی از عوامل اصلی این اتفاق مشخص شده است. به نظر می‌رسد که اخبار فوری و داغ ما را در هم شکسته است و اکنون با اطلاعات نادرست زیادی که به عنوان حقیقت در اخبار و فضاهای اجتماعی منتشر می‌شود، ما به دوران حیاتی «اختلال استرس سرفصل اخبار» (Headline Stress Disorder) پا گذاشته‌ایم؛ اصطلاحی که توسط استیون استوسنی[1]، نویسنده و درمانگر، در دوران پس از انتخابات ترامپ/کلینتون در سال 2016 ابداع شد.
دکتر استوسنی در مقاله ویژه‌ای که در واشنگتن پست منتشر شد، می‌گوید: «برای بسیاری از مردم، هشدارهای مداوم منابع خبری، وبلاگ‌ها و رسانه‌های اجتماعی و حقایقی همچون احتمال انفجار موشک‌ها، آن‌ها را به شکلی بی‌پایان محاصره کرده است.» حضور 24 ساعته در چرخه اخبار، به احساسات منفی بسیاری مانند اضطراب، رنج، ناامیدی، غم و اندوه دامن می‌زند.
جنگ اطلاعاتی قدمتی هم‌پای خود جنگ دارد و حتی جورج واشنگتن، اولین رییس‌جمهور ایالات متحده را پس از مرگش تحت تأثیر قرار داد. در 15 آوریل 1861، سه روز پس از آغاز جنگ داخلی، مقاله‌ای در نیویورک هرالد منتشر شد که کشور را به هم ریخت. در این اطلاعیه آمده بود که جسد جورج واشنگتن از مقبره‌اش خارج و به کوه‌های ویرجینیا برده شده تا در آنجا دفن شود. با توجه به فضای سیاسی متشنج آن زمان، این شکل اولیه «تله کلیکی»[2] احتمالاً باعث فروش بیشتر روزنامه شد، اما در عین حال به تنش بیشتر بین شمال و جنوب دامن زد.
شیب لغزنده رسانه‌های اجتماعی
ظهور اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، مشکل اخبار جعلی را تشدید کرده است. مدل سنتی اخبار این‌گونه بود که تعداد کمی از رسانه‌ها وجود داشتند و خبرنگاران آموزش دیده را به کار می‌گرفتند تا با منابع معتبر مصاحبه کنند و نیز اطلاعات را قبل از انتشار بررسی می‌کردند. با این حال، در حال حاضر این مدل توسط محیط رسانه‌ای فعلی دستخوش تغییر شده است. امروزه انتشار شایعات و تئوری‌های توطئه از طریق هزاران کانال، پیام‌های پی‌درپی و محیطی که اغلب اطلاعات متناقض را نادیده می‌گیرد، نسبتاً آسان است. ما بارها با پیام‌های متناقض روبه‌رو می‌شویم و قبول یک داستان ساده‌تر، از تشریح یک واقعیت پیچیده آسان‌تر است.
در اینجا به چند مورد از نمونه‌های اخیر می‌پردازیم:
- هیلاری کلینتون یک گروه مخفی پورنوگرافی کودکان را در زیرزمین یک پیتزا فروشی اداره می‌کرد که از آن به نام جنجال پیتزاگیت (Pizzagate) یاد می‌شود.
- پاپ فرانسیس در انتخابات 2016 از دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا حمایت کرد.
- باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، پیش از پایان دوره خدمت‌گذاری‌اش تعهد تابعیت[3] را در مدارس آمریکا لغو کرد.
فکر می‌کنید این سه موضوع بالا واقعیت دارند؟ اشتباه می‌کنید. این‌ها تنها نمونه‌هایی از سه خبر جعلی مشهور از میان صدها خبری هستند که میلیون‌ها بار در شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک به اشتراک گذاشته شده و بعد از یادها رفته‌اند.
بر اساس مطالعات مرکز تحقیقات پیو، از آگوست 2017، 67 درصد از آمریکایی‌ها حداقل بخشی از اخبار خود را از طریق رسانه‌های اجتماعی دریافت می‌کنند. انتشار پیام‌های نادرست بر آنچه مردم باور دارند و اینکه چگونه رفتار می‌کنند، تاثیر می‌گذارد. برای مثال اینکه مردم می‌گویند گرم شدن کره زمین علی‌رغم شواهد علمی بسیار زیاد واقعی نیست، به این معناست که ما اگرچه به تازگی نحوه دستکاری در افکار را دریافته‌ایم، با این حال هنوز در برابرشان آسیب‌پذیریم.
رسانه‌های اجتماعی به شما امکان می‌دهند که تقریباً به هر کسی دسترسی پیدا کرده و با ذهن آن‌ها بازی کنید.
یوزی شایا، افسر ارشد سابق اطلاعات اسرائیل
این نقل قول یوزی شایا، در مقاله اخیر نیویورکر منتشر شده است. شایا ادامه می‌دهد: «شما می‌توانید هر کاری را که می‌خواهید، انجام بدهید. شما می‌توانید هر کسی باشید که می‌خواهید.»
ظهور اینترنت، درها را به روی ابزارهای جدیدی باز کرد که می‌توان از آن‌ها در جهت اعمال نفوذ استفاده کرد؛ از جمله هک کردن‌های آنلاین، استفاده از نام‌های مستعار، ربات‌ها، وب‌سایت‌های نامشخص پر از محتواهای ساختگی و صفحاتی در رسانه‌های اجتماعی که اخبار جعلی منتشر می‌کنند.
تاثیرگذاری یک بازی است و جنگ اطلاعاتی، نحوه پیروزی در این نوع جدید از جنگ است. اکنون قدرت در توانایی کاشتن بذر ایده‌ها در ذهن مردم، زیر سوال بردن اطلاعات و تلاش برای تغییر افکارشان است. متأسفانه مقررات‌گذاری‌های صورت گرفته، همگام با پیشرفت‌های فناوری نبوده و این امر منجر به شکل‌گیری تفکر اشتباهی شده که معتقد است هر اقدامی مجاز است و هیچ محدودیتی وجود ندارد.
این نوع تاکتیک‌های متقاعدسازی به یک تجارت بزرگ تبدیل شده‌اند. همان‌طور که کارشناسان امنیتی، پ. و. سینگر و امرسون بروکینگ در کتاب «مثل جنگ» می‌گویند: «سلاح‌سازی از رسانه‌های اجتماعی، آن‌ها را به میدان جنگی تبدیل کرده که در آن اطلاعات به سلاح تبدیل شده است.»
فیس‌بوک در این زمینه چه‌کار می‌کند؟
فقط به نقش اخبار جعلی منتشر شده در فیس‌بوک، در طول انتخابات ریاست جمهوری 2016 ایالات متحده آمریکا نگاه کنید. از زمان افشای این کمپین‌های تأثیرگذار، فیس‌بوک برای بهبود فیلترهای اخبار جعلی خود تلاش می‌کند تا دسترسی و دستکاری مخاطبان را با استفاده از هدف‌یابی تبلیغات پیشرفته فیس‌بوک، برای نهادهای خارجی سخت‌تر کند.
فیس‌بوک در پاسخ به این مشکل اقداماتی را صورت داده است؛ از جمله:
- راه‌اندازی یک صفحه اطلاعات جدید، برای ارائه اطلاعات بیشتر در مورد اینکه چه کسی یک پست را منتشر کرده است
- افزودن امکان بررسی حقایق از سوی شخص ثالث در خصوص پست‌هایی که بارها به اشتراک گذاشته شده‌اند
- پست‌های مشکوک هم‌اکنون در کنار فهرستی از پست‌های مرتبط ظاهر می‌شوند
مقاله اخیری که در سوشال مدیا تودی (Social Media Today) منتشر شد، گزارش داد که طبق گزارش فیس‌بوک، سه گزارش تحلیلی مستقل که توسط محققان دانشگاه‌های استنفورد نیویورک، دانشگاه میشیگان و روزنامه فرانسوی لوموند منتشر شده، همه به یک نتیجه رسیده‌اند:
تلاش‌های فیس‌بوک برای محدود کردن انتشار اخبار جعلی کارساز است.
پیشرفت‌هایی در حال انجام است و این خبر خوبی است، اما آسیب‌پذیری‌های عمده همچنان وجود دارد و اطلاعات نادرست کماکان به شبکه‌های اجتماعی ما سرازیر می‌شود و به اطلاع میلیون‌ها نفر می‌رسد.
فیک‌نیوزها و تاثیر روی سلامت روان
واسیلیس ک. پوزیوس[4]، روانپزشک قانونی و یکی از بنیان‌گذاران مشاوره سلامت روان و رسانه، متخصص در مورد تأثیر رسانه‌ها بر سلامت روان ماست. او این رابطه را چنین توضیح می‌دهد: «اخبار جعلی یا نادرست یا گمراه‌‌کننده، برای اعمال نفوذ بر افکار عمومی استفاده شده و برای برانگیختن واکنش احساسی خواننده یا بیننده طراحی می‌شود و اغلب ماهیت تحریک‌آمیز دارد. چنین اخباری میتواند با تحریف تفکر ما، باعث ایجاد احساسات خشم، سوء‌ظن، اضطراب و حتی افسردگی شود. اما این فقط حرف من نیست. یک نظرسنجی ملی که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا در ماه مه سال 2018 انجام شد، گزارش داد که آمریکایی‌ها در همه گروه‌های جمعیتی، افزایش شدیدی را در سطوح اضطراب در سال گذشته داشته‌اند.»
این واقعیت سطوح عمیق‌تری هم دارد. دکتر پوزیوس می‌گوید: «تشخیص یا درک اینکه خبر جعلی است نیز میتواند احساسات خشم و ناامیدی را برانگیزد، به خصوص اگر خواننده یا بیننده در مواجهه با تلاش‌هایی برای دستکاری افکار عمومی، احساس ناتوانی کند.»
بنابراین وقتی با اخبار جعلی مواجه می‌شویم، چه اتفاقی می‌افتد؟ ممکن است با بخش عاطفی مغزمان به جای بخش منطقی آن فکر کنیم. آگاهی از اینکه چه نوع رسانه‌ای باعث تحریک تفکر عاطفی می‌شود و نیز یادگیری نحوه به‌کارگیری تفکر منطقی به جای آن، میتواند کمک‌کننده باشد. دکتر پوزیوس توصیه می‌کند همه اطلاعاتی را که به ما ارائه می‌شود ارزیابی کنیم، حتی زمانی که از سوی منابع مورد اعتماد آمده است.
دکتر پوزیوس تاکید می‌کند: «این کار نیاز به تمرین دارد و محرک‌های فردی ممکن است از شخصی به شخص دیگر متفاوت باشد. اما با استفاده از این استراتژی، می‌توانیم از خود در برابر نوسانات خلقی یا سایر واکنش‌های احساسی ناخواسته نسبت به اخبار جعلی محافظت کنیم.»
توصیه‌هایی برای مقابله با اخبار جعلی
واقعیت امر ادراک است و اطلاعات واقعیت را شکل می‌دهد. تغییر واقعیت، آن هم با اطلاعات نادرست، بی‌ثبات‌کننده است و میتواند پیامدهای جدی بر سلامت روان داشته باشد که منجر به اضطراب قابل توجه و دیگر موارد می‌شود. ما در دنیایی به شدت مرتبط زندگی می‌کنیم که با یک تلنگر به دنیایی بی‌ثبات و پرهرج‌ومرج تبدیل می‌شود.
اما خبر خوبی که جعلی هم نیست، این است که اقداماتی وجود دارد که می‌توانید برای محافظت از خودتان در برابر تأثیر منفی اخبار جعلی انجام دهید.
هر چیزی را که می‌خوانید، باور نکنید. آغاز خرد در شک و تردید است. با شک و تردید به سؤال، و با سؤال به حقیقت می‌رسیم.» سخنان حکیمانه‌ای که در سال 1120 میلادی از زبان پیر آبلار، فیلسوف، معلم و متکلم فرانسوی قرون وسطایی نوشته شد، امروز هم صادق است. حقیقت‌یابِ خود باشید. چیزهای ساده هم می‌توانند کمک کنند: تاریخ مقالات و منبع اطلاعات را بررسی کنید. (فقط به این دلیل که در صدر نتایج جست‌وجو قرار می‌گیرد، به این معنی نیست که جدیدترین اطلاعات است.) به اطلاعات موجود در آدرس وبسایت نگاه کنید. مؤسسات دانشگاهی (که با علامت edu مشخص می‌شود) و دولت (gov) می‌توانند از معتبرترین مکان‌ها برای تحقیق، آمار و اطلاعات واقعی باشند.
- اطلاعات را تأیید کنید. بله، می‌دانیم که مشغول هستید و افشای اخبار جعلی زمان می‌برد. بنابراین سراغ سازمان‌هایی بروید که خود را وقف این نوع کار تحقیقاتی می‌کنند. ماموریت آن‌ها این است: هنگامی که اطلاعات نادرست حقیقت را پنهان می‌کنند، آن‌ها از طریق بررسی واقعیت، گزارش تحقیقی اصلی و ارائه تجزیه و تحلیل مبتنی بر شواهد با منابع مستند، حقیقت را افشا می‌کنند. چند مورد از این وب‌سایت‌ها را پیدا کرده و برای سنجیدن صحت یا عدم صحت اخبار، به آن‌ها مراجعه کنید.
- حواستان به تعصب‌هایتان باشد. می‌دانیم که این کار آسانی نیست. به گفته دکتر پوزیوس، سوگیری تاییدی (confirmation bias) باعث می‌شود سهم بیشتری را برای مقالات و اخباری که عقاید ما را تایید می‌کنند قائل شویم و اطلاعاتی را که عقاید ما را تایید نمی‌کنند، به حساب نیاوریم یا رد کنیم. دکتر پوزیوس توضیح می‌دهد: «ما انسان‌ها تمایل داریم اطلاعاتی را که از قبل به آن‌ها باور داریم، بپذیریم و اطلاعاتی را که از قبل به آن‌ها باور نداریم، رد کنیم. این مفهوم مهمی است که باید از آن آگاه باشیم، زیرا به ما کمک می‌کنند بفهمیم که رسانه‌های اجتماعی چگونه می‌توانند به انعکاس عقیده‌های مختلف کمک کنند.» بنابراین دفعه بعد که از پستی در رسانه‌های اجتماعی درباره سیاستمداری که با آن مخالفت می‌کنید عصبانی شدید، لحظه‌ای مکث کنید و آنچه را که خوانده‌اید زیر سوال ببرید.
- حس شوخ‌طبعی خود را حفظ کنید. یکی از قوی‌ترین و مثبت‌ترین استراتژی‌های دفاعی که ما داریم، شوخ‌طبعی است. کمدی‌های آخر شب و طنزهای سیاسی اخبار را تغییر نمی‌دهند، اما می‌توانند به کاهش استرس و اضطراب ناشی از آن کمک کنند. خنده دارویی مجانی است، پس زیاد بخندید.
در مجله بخوانید: ساز و کار شوخی در روانشناسی و جامعه‌شناسی - احساسات قوی را کنترل کنید. تبدیل کردن احساسات استرس‌زا به عمل، میتواند کمک‌کننده باشد. برای هدفی که به آن اعتقاد دارید داوطلب یا کاندید شوید و در جهت آن قدم بردارید.
کلام آخر اینکه این دوره جدید از اخبار جعلی از بین نمی‌رود، اما ما قدرت سازگاری داریم. آیا رسانه‌های اجتماعی به شما استرس می‌دهند؟ آن‌ها را مدتی کنار بگذارید. آیا اخبار زیادی پی‌درپی و گیج‌کننده شده‌اند؟ تلویزیون را خاموش کنید. چه کسی می‌داند؟ شاید همان فناوری که به این مشکل منجر شده، روزی کمک‌کننده باشد. هنوز زود است که بگوییم، اما بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF) در حال تامین بودجه تحقیقاتی برای برنامه‌ای است که دستگاه‌های دیجیتال را قادر می‌سازد اخبار جعلی را پاکسازی کنند. گوش به زنگ باشید.
[1] Steven Stosny
[2] click bait: محتوایی با هدف ترغیب کاربر به کلیک کردن روی آن که عموما شامل تیترهای زرد است.
[3] قسم برای اثبات وفاداری به پرچم آمریکا و قوانین و رسوم ایالات متحده که در مدارس و اماکن عمومی این کشور اجرا می‌شود.
[4] Vasilis K. Pozios
