انتخاب تراپیست واجد صلاحیت، جزو تصمیمگیریهای پیچیده در زندگی هر فردی است که به دنبال بهبود سلامت روان، ارتقای کیفیت زندگی یا حل یک مسئله عاطفی، شناختی یا بینفردی است. انسانها در دورههایی از زندگی با فشارهای درونی، بحرانهای بیرونی و چالشهای رابطهای مواجه میشوند. گاهی این تجربهها از توان فرد برای مقابله فراتر میروند.
پژوهشهای جهانی، از جمله دادههای مؤسسه ملی سلامت روان در آمریکا، نشان میدهند بخش بزرگی از جامعه در مقطعی از زندگی خود نیازمند کمک حرفهای میشود. این نیاز ممکن است در واکنش به مشکلاتی مانند اضطراب پایدار، افسردگی، سوگ، مشکلات خانوادگی، فشار کاری، تعارضهای زوجی یا احساس ناکارآمدی در نقشهای زندگی بروز کند.
چنین تجربههایی در صورت بیتوجهی میتوانند به فرسودگی، افت عملکرد، آسیب روابط و کاهش سلامت جسمی و روانی منجر شوند. از اینرو، مراجعه به یک روانشناس آگاه، آموزشدیده و دارای صلاحیت، اقدامی ضروری محسوب میشود.
معیارهای قانونی انتخاب تراپیست
با وجود نیاز گسترده به خدمات روانشناختی، برای انتخاب تراپیست، مسئلهی مهم این است که چه کسی میتواند این خدمات را ارائه کند. در سطح بینالمللی، انجمن روانشناسی آمریکا (APA) استانداردهایی برای آموزش، نظارت، اخلاق حرفهای و صلاحیت قانونی روانشناسان تعریف کرده است که انتخاب تراپیست را برای مراجعین سادهتر میکند. این استانداردها تأکید میکنند که روانشناس باید دارای تحصیلات تکمیلی در یکی از شاخههای روانشناسی، دورههای کارورزی و نظارت حرفهای گسترده، و مجوز رسمی فعالیت باشد.
در ایران نیز قوانین مشابهی وجود دارد که در «قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران» به روشنی بیان شده است. بر اساس ماده ۴ این قانون، تنها افرادی که دارای حداقل مدرک کارشناسی ارشد معتبر در یکی از رشتهها و گرایشهای روانشناسی یا مشاوره هستند، میتوانند عضو سازمان نظام روانشناسی و مشاوره شوند.
طبق ماده ۵، هرگونه اشتغال حرفهای در حوزهی روانشناسی و مشاوره منوط به داشتن پروانهی اشتغال از همین سازمان است.
فردی که فاقد تحصیلات مرتبط در سطح کارشناسی ارشد یا دکتری باشد یا در رشتههایی غیرمرتبط تحصیل کرده باشد، نمیتواند به عنوان روانشناس یا رواندرمانگر فعالیت حرفهای کند. عنوانهایی مانند «کوچ»، «مشاور مهارتهای زندگی»، «درمانگر انرژی» یا «شفابخش ذهن» جایگزین مدارک رسمی روانشناسی نیستند و ارائه خدمات رواندرمانی توسط افراد فاقد صلاحیت قانونی، تخلف محسوب میشود.
داشتن پروانهی اشتغال، چارچوب قانونی ایجاد میکند تا مردم بدانند چه کسانی صلاحیت قانونی دارند، اما پروانه به تنهایی نشاندهندهی صلاحیت کامل حرفهای نیست.
چطور برای انتخاب تراپیست بهترین رواندرمانگر را بشناسیم
صلاحیت واقعی یک روانشناس زمانی تحقق مییابد که ترکیبی از دانش نظری، تجربه شخصی و سوپروویژن حرفهای را داشته باشد. او باید:
- دانش نظری کافی درباره رویکرد درمانی خود داشته باشد و با مفاهیم و تکنیکهای علمی آن کاملاً آشنا باشد.
- تجربه رواندرمانی شخصی در همان رویکرد را پشت سر گذاشته باشد تا با فرآیندهای روانشناختی و چالشهای درمانی آگاه باشد و بتواند همدلی حرفهای داشته باشد.
- تجربه تحت نظارت سوپروایزر بالینی کسب کرده باشد تا بتواند مراجع را به شکل مستقل و ایمن راهنمایی کند.
در انتخاب روانشناس، علاوه بر بررسی مدارک و پروانه رسمی، باید اطمینان حاصل شود که درمانگر حوزه تخصصی مناسب و رویکرد درمانی معتبر و مبتنی بر شواهد دارد و تجربه و مهارت کافی برای هدایت فرایند درمان را داراست. این ترکیب، امکان رواندرمانی مؤثر، علمی و ایمن را فراهم میکند.
رواندرمانی فرایندی علمی و ساختارمند است که در آن درمانگر و مراجع بهصورت مشترک روی شناخت ریشههای مشکلات، تغییر الگوهای ناکارآمد، تنظیم هیجانها و ایجاد ظرفیتهای جدید برای مواجهه با زندگی کار میکنند. انجمن روانشناسی آمریکا رواندرمانی را «تعامل نظاممند میان درمانگر آموزشدیده و مراجع برای تغییر افکار، احساسات و رفتارها» تعریف میکند. این فرایند نیازمند رابطه ی درمانی امن، احترامآمیز و مبتنی بر اعتماد است، رابطهای که در آن مراجع بتواند بدون ترس از قضاوت یا افشای اطلاعات دربارهی احساسات و تجربههای شخصی خود سخن بگوید.
هر چیزی که برای انتخاب تراپیست باید بدانید.
اصول اخلاقی و محرمانگی ستونهای بنیادی این رابطهاند. در استانداردهای سازمان رواشناسی آمریکا و آییننامه اخلاق حرفهای سازمان نظام روانشناسی ایران، محرمانگی یک وظیفه حرفهای الزامآور است و اطلاعات مراجع تنها در موارد استثنایی و محدود – مانند خطری جدی برای جان فرد یا دیگران – قابل افشا است، و آن هم با توضیح و آگاهیرسانی به مراجع. این اصل، امنیت روانی لازم برای شکلگیری رابطه درمانی اثربخش را فراهم میکند.
درمانگر باید دارای حوزه تخصصی مشخص باشد و تجربه و آگاهی نسبت به ویژگیهای گروه مخاطب آن حوزه را داشته باشد و همچنین از یک رویکرد درمانی معتبر و مبتنی بر شواهد بهره ببرد. ترکیب این دو بعد، امکان درمان مؤثر و علمی را فراهم میکند. همخوانی میان نیاز مراجع و توانمندی درمانگر، عامل مهمی در اثربخشی درمان است؛ بنابراین فرد باید از درمانگر بپرسد در چه حوزههایی آموزش دیده و سابقه کار دارد و آیا با نوع مشکل او تجربه کاری دارد یا خیر. یک روانشناس حرفهای همواره این اطلاعات را شفاف ارائه میدهد.
روش درمانی انتخاب شده توسط درمانگر نیز باید پشتوانه علمی معتبر داشته باشند؛ مانند درمان شناختی-رفتاری، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، درمان بینفردی، درمانهای روانتحلیلی و سیستممحور. روشهایی که فاقد شواهد علمیاند، مانند برخی تکنیکهای شبهعلمی یا مداخلات الهامگرفته از توسعه فردی، نباید به عنوان رواندرمانی ارائه شوند.
شفافیت درباره روند درمان، حدود نقش درمانگر، تعداد جلسات، انتظارات متقابل و سازوکارهای مالی، بخشی از اصول حرفهای و اخلاقی است. درمانگر باید تمامی این موارد را در ابتدای کار برای مراجع توضیح دهد و هیچ بخش مبهمی درباره شیوه پرداخت، محرمانگی، اهداف درمان یا چارچوب جلسات باقی نگذارد. ارائه هزینههای غیرمتعارف یا عدم شفافیت در مسائل مالی، خلاف استانداردهای حرفهای است.
وجود نشانههای رفتار غیرحرفهای نیز باید جدی گرفته شود: وعدههای قطعی مانند «در چند جلسه درمان میشوید»، «من زندگیات را تغییر میدهم» یا «تنها درمانگر مؤثر برای مشکل تو هستم»، ورود به روابط دوگانه با مراجع، نقض محرمانگی، تحقیر، ارائه راهحلهای کلیشهای، موعظه یا تحمیل ارزشهای شخصی، همگی نشانههای فقدان صلاحیت هستند.
در نهایت، ترکیب معیارهای انجمن روانشناسی آمریکا و قوانین ایران نشان میدهد رواندرمانی تنها زمانی اثربخش و امن خواهد بود که توسط فردی آموزشدیده، دارای مجوز و متعهد به اصول اخلاقی انجام شود. روانشناس واجد شرایط، کسی است که علاوه بر دانش تخصصی، توانایی ایجاد رابطه درمانی سالم را دارد و در مسیر بهبود، همراه، راهنما و تسهیلگر رشد روانی مراجع است. آگاهی از این معیارها به افراد کمک میکند با اطمینان بیشتری وارد فرایند درمان شوند و از مزایای اثباتشده رواندرمانی بهرهمند گردند.
نقش پلتفرم «تجربه» در تسهیل انتخاب درمانگر
یکی از دشواریهای اساسی مراجعان در ایران، نبود اطلاعات شفاف دربارهی صلاحیت درمانگران است. بسیاری از افراد نمیدانند چگونه تشخیص دهند که یک درمانگر الزامات قانونی و حرفهای لازم را طی کرده یا خیر. به همین دلیل، پلتفرم «تجربه» با هدف افزایش شفافیت، استانداردسازی و تسهیل انتخاب آگاهانه ایجاد شده است.
در «تجربه»، پیش از معرفی هر درمانگر، مجموعهای از مراحل ارزیابی اجرا میشود. احراز هویت و بررسی مدارک رسمی، سابقهی حرفهای، دورههای آموزشی، رویکرد تخصصی، تجربهی درمان شخصی درمانگر و گذراندن دورههای تحت نظارت سوپروایزر در مصاحبههای اولیه مورد بررسی قرار میگیرد.
فرآیند انتخاب برای مراجع نیز ساختاریافته است. در آغاز، فرد فرم اولیهای را تکمیل میکند که در آن نیازها، اهداف درمانی، سابقهی تجربههای هیجانی و ترجیحات او ثبت میشود. این اطلاعات ابتدا با ابزارهای تحلیلی پردازش و سپس توسط تیم متخصص ارجاع بررسی میشود تا هماهنگترین درمانگر از میان متخصصان معرفی شود. این شیوه از یکسو احتمال سازگاری درمانگر و مراجع را افزایش میدهد و از سوی دیگر مانع از انتخاب اتفاقی یا بر اساس اطلاعات ناقص میشود.
امکان تغییر درمانگر در طول مسیر نیز بخشی از ساختار پلتفرم است. این انعطافپذیری سبب شده است مراجعان بتوانند با آسودگی بیشتری درمان را آغاز کنند. نتایج نشان میدهد بیش از ۹۳ درصد کاربران پس از فرایند انتخاب، از هماهنگی میان نیازهای خود با درمانگر معرفیشده رضایت داشتهاند. وجود کلینیکها، مدرسهی آموزش تخصصی و مجلهی تجربه نیز بهعنوان بخشهای مکمل، پلتفرم را به یک اکوسیستم یکپارچه در حوزهی سلامت روان تبدیل کرده است.
دعوت به انتخاب آگاهانه تراپیست باتجربه
انتخاب تراپیست، انتخاب فردی است که قرار است در یکی از حساسترین عرصههای زندگی همراه ما باشد. هرچند قوانین اولیه چارچوب ورود درمانگران به حرفه را مشخص میکنند، اما آنچه کیفیت درمان را میسازد، مجموعهای از آموزشها، تجربهی بالینی، نظارت حرفهای و تعهد اخلاقی است. آگاهی از این معیارها میتواند از بسیاری تجربههای ناخوشایند جلوگیری کرده و مسیر درمان را مطمئنتر سازد.
پلتفرم «تجربه» با فراهم کردن سازوکارهای ارزیابی، احراز هویت، انتخاب مبتنی بر نیاز و امکان پیگیری مداوم، کوشیده است دشواریهای مسیر انتخاب درمانگر را کاهش دهد. اگر در آستانهی آغاز درمان هستید یا میخواهید با اطمینان بیشتری درمانگر خود را برگزینید، استفاده از این سازوکار میتواند گام نخست را روشنتر و مطمئنتر کند.
منابع
American Psychological Association. (2019, October 17). How to choose a psychologist. https://www.apa.org/topics/psychotherapy/choose-therapist
سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران. قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره. بازیابی شده از https://www.iranianpsychology.ir
