در سالی که گذشت به‌خاطر شرایط پاندمی کووید-19 بیش از هر زمان دیگری اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده و استقبال مردم در سراسر دنیا قرار گرفت. امروزه نمی‌توان از مزایای بسیار بالایی که اینترنت برای ما فراهم می‌کند، چشم‌پوشی کرد؛ زیرا مسیر انجام بسیاری از کارهای ما را کوتاه و آسان کرده است.
اعتیاد به اینترنت
اما این تمامی آن چه که اینترنت برای ما به وجود آورده نیست. در پشت صحنه، هر پدیده جدید و استفاده بیش از حد از آن، مشکلاتی به دنبال می‌آورد که شاید در ابتدای استفاده همگانی آن، قابل رویت نباشد. اینترنت نیز از این قاعده مستثنی نیست. در سال‌های اخیر پژوهش‌های بسیاری به مطالعه استفاده مشکل‌زا از اینترنت پرداخته‌اند. در این پژوهش‌ها این استفاده مشکل‌زا را زمینه‌ساز مشکلات روانی و جسمانی بعدی معرفی کرده‌اند که در صورت ادامه یافتن آن، قابلیت تبدیل شدن به اعتیاد به اینترنت را نیز دارد.
اعتیاد به اینترنت از کجا شروع شد؟
اصطلاح اعتیاد به اینترنت (Internet Addiction) نخستین بار توسط دکتر کیمبرلی یانگ (۱۹۹۶) مطرح شد و مورد توجه متخصصین حوزه روانشناسی و روانپزشکی، پژوهشگران و همچنین کاربران اینترنت قرار گرفت (کاکاوند و همکاران، ۱۳۹۶). هر چند که هنوز اعتیاد به اینترنت به عنوان یک اختلال بالینی مجزا به شمار نمی‌آید و پژوهشگران آن را زیرمجموعه‌ای از اعتیاد به فناوری طبقه‌بندی می‌کنند، اما این مسئله ارتباط تنگاتنگی با دیگر مشکلات روانی نظیر اضطراب، افسردگی، وسواس و مشکلات مرتبط با وابستگی دارد.
نکته نگران کننده در مورد این اختلال این است که اگر شما به آن مبتلا هستید یعنی به طور نامحدودی به وسیله فناوری احاطه شده‌اید. از پرداخت‌های بانکی و خرید آنلاین تا به اشتراک‌گذاری بخشی از زندگی شخصی خود با دوستان و خانواده، همگی وابسته به فضای اینترنت هستند. البته این که شما ساعات بسیاری با اینترنت سر و کار دارید و به طور مثال علاقه دارید تا شبکه‌های اجتماعی‌تان را چک کنید و یا در یوتیوب ویدیو ببینید، دلیل بر رنج بردن شما از اعتیاد به اینترنت نیست.
ساعات استفاده شما از اینترنت می‌تواند زنگ خطری برای اعتیاد به آن باشد اما مشکل اصلی از جایی شروع می‌شود که این فعالیت‌ها زندگی روزانه‌ی شما را تحت تاثیر قرار داده و روی روابط شخصی، عملکرد شغلی، وضعیت مالی و تحصیلی شما نیز تاثیر منفی می‌گذارد.
شبکه‌های اجتماعی: دنیای رنگارنگ و بی نقص
افراد به علت حضور در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تیک‌تاک، یوتیوب و موارد مشابه آنها که کاربردشان بر پایه تصاویر است، ممکن است به طور ناخودآگاه دچار مقایسه‌های گوناگونی بین خود و دیگران شوند. مقایسه‌های نابرابری که شاید با افراد نزدیک مانند دوستان اتفاق بیوفتد، ولی این مقایسه غالبا با افراد مشهور انجام می‌گیرد. این مقایسه‌ها اگر در سطح جسمانی رخ دهند ممکن است منجر به مشکلاتی مانند زشت‌انگاری فرد از چهره و اندامش شود و فرد دست به اقداماتی ناگهانی برای تغییر خود بزند که پیامدهای منفی را برای او به دنبال خواهد داشت.
در سطح روانی نیز این مقایسه ممکن است مفاهیم انتزاعی شکل گرفته در ذهن، مانند خوشبختی افراد را زیر سوال ببرد و جرقه‌ای باشد برای احساسات ناخوشایندی که پشت سر هم به فرد هجوم می‌آورند. احساسات ناخوشایند و درگیرکننده‌ای که ناشی از این است که فرد از حضور در کارهایی که دیگران انجام می‌دهند یا چیزهای بیشتر و بهتری که دارند، محروم است. این احساس ناخوشایند، ترس ازجاماندن (Fear of missing out) نامیده می‌شود که در مطالب بعدی درباره آن مفصل تر صحبت می‌کنیم.
علت اعتیاد به اینترنت چیست؟
همانطور که در مورد بسیاری از اختلالات نمی‌توان دلیل واحدی را به عنوان علت اصلی ایجاد آن مشخص کرد، این نکته در مورد اعتیاد به اینترنت نیز صادق است. در واقع عوامل مختلفی در بوجود آمدن آن موثر است؛ برخی پژوهش نشان داده‌اند که اگر فرد دچار اعتیاد به اینترنت است، ساختار مغز او مانند کسانی است که از وابستگی شیمیایی به مواردی چون مواد مخدر و الکل رنج می‌برند.
مطالعات دیگری بیان کردند که این اختلال، ساختار فیزیکی مغز و در واقع ماده خاکستری و سفید را در منطقه لوب پیشانی دستخوش تغییراتی می‌کند. لوب پیشانی وظایف بسیاری دارد که از جمله آنها می‌توان به به‌خاطر سپاری جزئیات، توجه و تمرکز، برنامه ریزی و اولویت بندی کارها اشاره کرد. همین مسئله باعث می‌شود تا فرد در اولویت بندی کارهای مهم زندگی دچار خطا شود و در نهایت اینترنت را بر وظایف اصلی‌اش مقدم بداند.
به نظر می‌رسد این اختلال علاوه بر موارد گفته شده، بر مرکز لذت مغز نیز تاثیر می‌گذارد. این اعتیاد رفتاری باعث ترشح دوپامین و ایجاد پاسخ لذت در مغز شده و با گذشت زمان، تنها فعالیت بیشتر و طولانی‌تر است که باعث ایجاد پاسخ مشابه در مغز می‌شود.
یکی دیگر از علتها را ایجاد مکانیسم پاداش بیان کردند. برای توضیح این مسئله به این مثال توجه کنید: شما اینستاگرام خود را باز می‌کنید و با خبرهای زیاد و غیر منتظره‌ای روبرو می‌شوید؛ متوجه می‌شوید یکی از دوستان صاحب فرزند شده، دیگری به سفری در طبیعت رفته و فصل جدید سریال مورد علاقه‌تان نیز منتشر شده است. پس مغز شما یاد می‌گیرد که با هر بار سر زدن به این شبکه اجتماعی، خبرهایی که نمی‌دانید چه هستند در انتظارتان است و در واقع این خبرها به مثابه پاداش در مغز شما ثبت شده است. هر اطلاعیه یا همان نوتیفیکیشن (notification)، یک نتیجه غیر قابل پیش‌بینی به شما می‌دهد که باعث برگشت دوباره شما به این فضا می‌گردد.
ممکن است آمادگی زیستی (biological) نیز از عوامل موثر در بروز این مشکل باشد. فرد مبتلا ممکن است در مقایسه با دیگر افراد نرمال، سطح دوپامین و سروتونین پایین‌تری داشته باشد. این کمبود شیمیایی مغز ممکن است فرد را ملزم به انجام رفتارهای بیشتری کند تا تجربه لذت بخش مشابه با دیگر افراد -که این اعتیاد رفتاری را ندارند- را به دست آورد.
اضطراب و افسردگی نیز در این جا دست دارند. اگر در حال حاضر دچار اضطراب یا افسردگی هستید ممکن است شما برای رهایی از افکارتان و شرایطی که در آن قرار دارید، بیشتر از دیگر افراد به اینترنت رجوع کنید. همچنین گفته شده است افراد خجالتی و دارای شرم اجتماعی نیز بیشتر در معرض اعتیاد به اینترنت هستند. این دسته از افراد نیز احتمالا به این علت که تعاملات اجتماعی مناسبی ندارند، برای دستیابی به ارتباطات بین فردی و حس ارزشمندی، به استفاده از اینترنت روی آورند.
نشانه و علائم اعتیاد به اینترنت چیست؟
اعتیاد به اینترنت دو دسته‌ی نشانه‌های جسمانی و روانشناختی را با خود به دنبال دارد که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.
علائم روانشناختی اعتیاد به اینترنت
- افسردگی
- عدم صداقت
- احساس گناه
- اضطراب
- احساس رضایتمندی هنگام استفاده از کامپیوتر
- عدم توانایی در اولویت بندی یا ادامه دادن برنامه‌های شخصی
- گوشه گیری
- نوسانات خلقی
- حس نکردن زمان
- به تاخیر انداختن کارها
- آشفتگی و سرآسیمگی
و …
علائم جسمانی اعتیاد به اینترنت
- کمردرد
- سندرم تونل کارپال ( اعصاب میانی دست را درگیر کرده و منجر به اختلالات حسی و حرکتی می‌شود)
- سردرد
- بیخوابی
- تغذیه نامتناسب (پرخورری یا بی اشتهایی)
- رعایت نکردن بهداشت شخصی (به طور مثال حمام نرفتن برای آنلاین ماندن)
- گردن درد
- خشکی چشم و سایر مشکلات مربوط به بینایی
- افزایش یا کاهش وزن
در راهنمای تشخیصی-آماری اختلالات روانی (DSM) برای اعتیاد به اینترنت، ملاک‌های تشخیصی استاندارد آن نیامده است، اما به گفته کیمبرلی یانگ اگر فردی ۵ نشانه از ۸ نشانه زیر را داشته باشد بدین معنی است که اعتیاد به اینترنت دارد.
این هشت نشانه را بشناسیم:
۱) شیفتگی و دغدغه فکری با اینترنت و جلو انداختن زمان استفاده بعدی؛
۲) افزایش میزان زمانی که مورد نیاز است تا سطح رضایتی مشابه گذشته را بدست آورد؛
۳) تلاش‌های ناموفق برای کنترل و بازگشت یا توقف استفاده؛
۴) نشان دادن علائمی چون بی‌قراری، کج خلقی، تحریک پذیری و حالت‌های افسردگی هنگامی که فرد تلاش می‌کند استفاده از اینترنت را قطع یا کنترل کند؛
۵) طولانی‌تر از حد مورد انتظار در آن حالت باقی ماندن؛
۶) خطر از دست دادن روابط مهم، شغل، مدرسه و همچنین فرصت‌های شغلی؛
۷) دروغ گفتن به اعضای خانواده و دیگران به منظور پنهان کاری؛
۸) استفاده از اینترنت برای فرار از مشکلات یا کاستن از حالات ناسالم شامل احساس درماندگی، اضطراب و افسردگی.(چیوار، مورنو و روزن، ۲۰۱۸).
ممکن است شما یک یا چند نشانه از موارد بالا را در خودتان یا اطرافیانتان مشاهده کرده باشید. همانطور که پیش‌تر گفتیم، در مورد بسیاری از افراد شاید اوضاع آن قدر هم وخیم نباشد و به گفته پژوهشگران به طور معمول این اختلال خود به خود رفع می‌شود؛ اما قبل از این که این مسئله دردسرساز شود باید اقداماتی انجام داد. ناگفته نماند که در مورد نوجوانان و اعتیاد پیدا کردن آنها به اینترنت باید توجه ویژه‌ای داشت. زیرا آنها به اقتضای سن، در پی ساختن یک هویت و همچنین قیاس خود با دیگر همسالان، ممکن است بیشتر از رده‌های سنی دیگر، درگیر این فضا و مشکلات پسایند آن شوند.
درمان اعتیاد به اینترنت
در بحث درمان اعتیاد به اینترنت، اکثر متخصصین مخالف پرهیز کامل از رایانه و فضای اینترنت هستند؛ زیرا که این روش کارآمد نبوده است. درمان‌های روانشناختی بسیاری مانند درمان فردی، گروه درمانی، خانواده درمانی، اصلاح رفتار، رفتاردرمانی دیالکتیک (DBT)، درمان شناختی-رفتاری (CBT)، هنر درمانی و واقعیت درمانی ممکن است مؤثر باشند. در برخی موارد نیز به علت وجود زمینه افسردگی و اضطراب در فرد، دارودرمانی موثر واقع شده است.
حال فرقی نمی‌کند که شما زمینه‌ای از افسردگی، اضطراب و یا وسواس داشته باشید یا به دلایلی چون داشتن وقت آزاد زیاد، عدم داشتن برنامه منظم برای خود یا عدم پیروی از برنامه، فرار از روزمرگی و مسائلی از این دست دچار اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی شده باشید؛ اگر کنترل اوضاع در دستتان نیست، حتما آن را با روان دررمانگر خود مطرح کنید.
یادداشت سردبیر: در بسیاری از مطالب مجله تجربه زندگی بارها به این جمله‌ی ماندگار و پرکاربرد فروید اشاره کردیم که احتمالا به خاطر شما هم آمده باشد؛ واپس زده باز می‌گردد، این بار با ظاهری زشت تر. اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی می‌تواند آزار دهنده باشد و برای ما مشکل ایجاد کند اما این اعتیاد هم نوعی سمپتوم است که از مسئله‌ی شنیده نشده‌ی عمیق‌تری خبر می‌دهد.
درمانگر با رویکرد روانکاوانه می‌تواند به ما کمک کند صدای این مسئله را بهتر بشنویم و وضعیتمان را بهبود دهیم. اگر مایلید جلسات درمان خود را شروع کنید، می‌توانید همین الآن فرم درخواست تراپی را پر کنید.
