نقد و تحلیل کتاب شازده کوچولو

داستان «شازده کوچولو»، شاهکار آنتوان دوسنت اگزوپری، در سال 1944 منتشر شده و سومین کتاب پرخواننده جهان است. این کتاب تاکنون به بیش از صد زبان ترجمه شده و محبوب‌ترین کتاب قرن بیستم شمرده می­‌شود و لقب «کتاب قرن» را به خود اختصاص داده است. همچنین تا امروز اقتباس‌های زیادی از آن در نمایشنامه‌های رادیویی، فیلم‌ها، اپراها، اجراهای باله، تئاترها، انیمیشن‌ها، فیلم‌ها و رمان‌ها صورت گرفته است.

به رغم زبان ساده و روان داستان، این اثر از ویژگی‌هایی غنایی، تعلیمی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی و روان‌شناختی برخوردار است. گستردگی مفاهیم عمیق و متنوع در داستان به گونه‌ای است که به رغم خاستگاه غربی‌اش، ردپایی از عرفان شرقی نیز در آن مشهود است. شخصیت‌پردازی شازده کوچولو، معیاری برای نقد «آدم‌بزرگ‌ها» می‌سازد: نقد اطاعت و فرمانبرداری محض، نقد سودجویی آدمیان، نقد خودخواهی، نقد زندگی ماشینی که در آن انسان، طبیعت زندگی و شگفتی آن را از یاد برده است.

اگزوپری با بهره‌گیری از عناصر زیبایی‌شناختی در هنر، مخاطب را از راه عواطف، شهود و خرد، به همان مقصدی می‌رساند که شاعر مخاطب را می‌برد. او نیز حقیقتی را یافته و به گونه‌­ای آن را در اثر پنهان کرده که هر مخاطبی می‌تواند به تناسب خود، کلمات را کنار بزند و به حقیقتی برسد که چه بسا ژرف‌تر از یافته‌­های نویسنده باشد. با خواندن شازده کوچولو، مخاطب در همان جایی نخواهد ایستاد که پیش از خواندن ایستاده بود. او قدم یا قدم‌هایی را جلوتر خواهد آمد و به خود و زندگی دیگرگونه خواهد نگریست. کار هنر و ادبیات همین است.

آنتوان دو سنت اگزوپری، نویسنده داستان شازده کوچولو

آنتوان دو سنت اگزوپری فرزند سوم خانواده‌ای بود که از حیث اصل و نسب، اشرافی و به لحاظ موقعیت اجتماعی در زمره طبقه متوسط بودند. او در سال 1900 میلادی به ‌دنیا آمد و ۴۴ سال بعد از دنیا رفت. در چهار سالگی پدر را از دست داد و مادر جوانش بار زندگی را بر دوش کشید. او در کودکی شاهد آزمایش‌های برادران رایت -مخترعان هواپیما- بوده است. رخدادی که به نظر می‌رسد در شخصیت و آینده حرفه‌ای او نقش داشته است.

او در مدرسه با لقب «کوچولوی خواب‌زده» مورد خطاب قرار می‌گرفت، زیرا تا حدودی حواس‌پرت و ناهنجار شمرده می‌شد. او نسبت به ادبیات علاقه نشان می‌داد و حافظه‌ای قوی برای شعر داشت. گوشه‌گیر بود، اما به ورزش مخصوصاً فوتبال و شمشیربازی علاقه‌ داشت. اگزوپری در سال 1917 برادر بزرگش را از دست داد و مسئولیت خانواده بر دوش او قرار گرفت. تلاش او برای ورود به دانشکده نیروی دریایی نافرجام ماند و در نتیجه راهی نیروی هوایی شد. در همان جا بود که استعداد شگرفش را برای پرواز شکوفا کرد. ابتدا به عنوان مکانیک مشغول به کار شد، اما در طول دو سال فن خلبانی را برخلاف قوانین موجود و میل مادرش آموخت و بدل به یکی از زبده‌ترین خلبانان ارتش فرانسه شد. پرواز با روحیه او سازگاری داشت.

محمدهادی محمدی در  کتاب «روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان» نوشته است: «اگزوپری از آن دسته انسان‌های ماجراجویی بود که کارن هورنای -روان‌کاو آمریکایی- آن‌ها را تیپ برتری‌طلب می‌نامد. مردی متکی به نفس که از تنش و ماجراجویی باکی ندارند و شخصیتش در این مسیر شکل می‌گیرد. این تیپ انسان‌ها دائماً در تلاش هستند که مرزهای ناشناختگی را زیر پا بگذارند.»

با وجود چنین روحیه‌ای بود که پرواز و نوشتن در وجود اگزوپری به هم تنیده شد. او پرواز می‌کرد تا بنویسد و می‌نوشت تا پرواز کند. چندان که سفرهای هوایی‌اش در دو مسیر آفریقا و آمریکای جنوبی الهام‌بخش او در بسیاری از آثارش شدند و سرانجام شازده کوچولو شاهکاری بود که در سال 1943 در آمریکا منتشر شد.

اگزوپری به لحاظ فکری علاقه‌مند به آرای کارل پاسپرس و در نتیجه به لحاظ فلسفی به فلسفه قاره‌ای متمایل بود؛ فلسفه‌ای که در آن ادبیات از جایگاهی ویژه و ممتاز برخوردار است.

اگزوپری دوران کودکی چندان راحتی نداشته است، ولیکن شواهد نشان می‌دهد که همواره دل در گرو آن دوران داشته است. چندان که در نامه‌ای به همسرش در کتاب «پرواز شبانه» نوشت: «مطمئن نیستم که بعد از آن روزهای پر از شگفتی کودکی، احساس خوشبختی کرده باشم.» و یا در جای دیگری نوشت: «تنها یک چیز است که همیشه مرا اندوهگین می‌کند و آن این است که می‌بینم بزرگ شده‌ام.» شاید دلیل این اقرار این باشد که اگزوپری در عمر کوتاه خویش دو جنگ جهانی را تجربه کرد. جنگ جهانی اول مصادف با نوجوانی او و جنگ جهانی دوم با میانسالی او مقارن بود. شاید بتوان صلح‌دوستی او را نیز با همین امر تحلیل کرد. این تفکر و نگاه در کتاب شازده کوچولو نیز مشهود است.

اگزوپری در ژوئیه 1944 برای پرواز بر فراز فرانسه از جزیره‌ای در مدیترانه از زمین برخاست و دیگر بازنگشت.

در این قسمت می‌توانید کتاب صوتی شازده کوچولو را با صدای احمد شاملو بشنوید:

شازده کوچولو؛ یک قصه یا داستان؟

از زمانی که بشر سخن گفتن را آغاز کرد، روایت‌ها شکل گرفتند. روایات با تاریخ بشر آغاز می­‌شوند و هیچ‌کجا هیچ انسانی بدون روایت نبوده است. روایت‌ها بیانگر سیری از رویدادها هستند که در چند مقطع زمانی توسط شخصیت‌های داستان رقم خورده و در گستره‌­ای از دیگر مسیرهای ممکن ولی ناپیموده، به فرجام مشخصی رسیده است.

روایتگری، بازنمایی یک رویداد یا سلسله‌­ای از رویدادهای واقعی یا خیالی است که با زبان نوشتاری بیان می‌­شود. به عبارت دیگر، روایات داستانی توالی رخدادها در بطن زمان است.

زبان است که از طریق ما سخن می­‌گوید، نه اینکه ما با زبان سخن بگوییم. ما با خواندن یک کتاب خود را میان سطرهای آن پیدا و درک می کنیم.

شازده کوچولو روایتی داستانی از آنتوان دوسنت اگزوپری است که در آن به جست‌وجوی حقیقت زندگی می‌پردازد.

اگزوپری در کتاب خود اذعان می‌کند که قلباً به روایت این داستان در قالب قصه علاقه داشته است. «چیزی که دلم می‌خواست این بود که این ماجرا را مثل قصه پریان (fairy tale) نقل کنم. دلم می‌خواست بگویم: یکی بود، یکی نبود. روزی روزگاری یه شازده کوچولو بود که…»

او بعد از بیان خواسته خود، به مطرح کردن دلایلی برای عدم استفاده از قالب قصه می‌پردازد. اگزوپری در کتاب نوشته است: «برای آن­‌هایی که زندگی را می­‌فهمند، باید واقعیت بیش­تری را به داستانم اضافه کنم. دلم نمی­‌خواهد کسی کتابم را با بی‌دقتی بخواند.» از این سخنان می‌توان این‌گونه برداشت کرد که مخاطبان اندکی هستند که مفهوم حقیقی زندگی را درک کرده‌اند. او قالب قصه را برای روایت خود برنمی‌گزیند، چرا که دوست ندارد اثرش را کسی سرسری بخواند و در نهایت شازده کوچولو را در قالب داستان به نگارش درمی‌­آورد.

اما تفاوت قصه و داستان چیست؟

در گذشته مردم برای تفریح و سرگرمی خود و کوتاه کردن شب‌های طولانی، قصه‌های شیرین و سرگرم‌کننده را دنبال می‌کردند؛ قصه‌هایی که امروزه به تناسب نیاز جامعه، جای خود را به داستان‌ها داده‌اند. گاهی در ادبیات امروزی این دو واژه (قصه و داستان) به اشتباه به یک معنا به کار می‌روند.

قصه روایت ساده و بدون طرح و نقشه‌ای است که اتکای آن به طور عمده بر حوادث و توصیف است و خواننده یا شنونده هنگامی که آن را می‌خواند یا به آن گوش فرا می‌دهد، به پیچیدگی خاص و غافلگیری و اوج و فرود مشخصی برنمی‌خورد.

قصه‌های دیروز به وقایع عام و کلی قهرمان‌ها و شخصیت‌های شرور می‌پرداختند و داستان‌های کوتاه و رمان‌های امروزی به جزییات حوادث و وضعیت و موقعیت‌ها و خصوصیت‌های فردی و روان‌شناختی شخصیت‌ها توجه دارند. بدیهی است که ادبیات هم مانند علوم دیگر روز به روز در جهت تعالی و پیشرفت گام برمی‌دارد. قصه‌ها و داستان‌ها به تدریج با ما بزرگ شده‌اند، به تناسب ذهن ما پیچیدگی، گسترش و غنای بیشتری یافته‌اند و داستان‌های امروزی را به وجود آورده‌اند.
شازده کوچولو نیز داستانی امروزی است که حاصل تاریخچه قصه‌گویی انسان است.

یکی از نقاط تشابه داستان شازده کوچولو با قصه‌ها، نام این قهرمان است. شازده کوچولو را در واقع می‌توان در ادامه شخصیت شاهزاده‌های قوی، زیبا و دلیر قصه‌ها دانست که از موانع می‌گذرند و با شاهزاده خانم رویاهایشان ازدواج می‌کنند. اما قهرمان این داستان شاهزاده کوچک و آسیب‌پذیری است که برخلاف شاهزاده قصه‌های دیرین، از دار دنیا تنها یک گل سرخ و چند آتش‌فشان بیشتر ندارد. او گاهی رنجیده‌خاطر می‌­شود و گاهی گریه می‌کند. او شبیه ماست، یک اسطوره بی‌نقص نیست. اگرچه از سیاره‌ای دیگر آمده، حرف­‌هایی برای انسان­‌های امروزی دارد. او هم در جستجوی معنای زندگی و دل بستن است و در این راه با موانع و واقعیت‌های زندگی مواجه می‌شود.

در داستان شازده کوچولو، نیاز انسان به ارتباط و صمیمیت از مفاهیم مهمی است که به آن پرداخته شده است. شازده کوچولو بارها از زبان خود در داستان به این موضوع اشاره کرده است. او حتی زمانی که در شش سیاره با صاحبانشان به مراوده می‌پردازد، در ذهن خود به دنبال فرد مناسبی است که آن را به دوستی برگزیند. تا جایی که وقتی فانوس‌بان را می‌بیند به دوستی با او فکر می‌کند، زیرا او تنها کسی است که فقط به خود توجه ندارد و می‌تواند وجود دیگری را نیز به رسمیت بشناسد و برخلاف ساکنان اخترک‌های قبلی، از خودبینی محض فاصله دارد. «اون تنها کسی بود که می‌تونستم باهاش دوست بشم. گیرم اخترکش راستی راستی کوچک است و دو نفر روش جا نمی‌گیرند.»

«آه، شازده کوچولو! حالا کم‌کم دارم به رازهای زندگی کوچک و غم‌انگیزت پی می­‌برم… مدت‌های مدیدی تنها سرگرمی‌­ات تماشای غروب خورشید در سکوت بوده است. این را زمانی فهمیدم که صبح روز چهارم به من گفتی:

-من عاشق غروب خورشیدم. بیا صبر کنیم تا وقتش برسد.

-اما باید صبر کنیم.

-صبر؟ برای چی؟

-برای غروب خورشید. باید صبر کنیم تا وقتش برسد.

-اولش انگار خیلی تعجب کردی و بعدش از حرف خودت خنده‌­ات گرفت و گفتی:

-من هنوز خیال می‌کنم تو سیاره خودم هستم.

همه می‌دانند که وقتی در آمریکا ظهر است، در فرانسه خورشید در حال غروب کردن است. متاسفانه فرانسه خیلی از اینجا دور است. اما شازده کوچولوی عزیز، در سیاره کوچولوی تو، تنها کاری که باید انجام می­‌دادی این بود که صندلی‌­ات را چند قدم آن طرف­‌تر بگذاری و آن­ وقت می‌­توانستی هر موقع که دلت می‌­خواهد به تماشای غروب آفتاب بنشینی.

به من گفتی:

– یک روز چهل و چهار بار غروب آفتاب را تماشا کردم.

و کمی بعد گفتی:

می‌­دونی… وقتی کسی خیلی دلش گرفته باشد، دوست دارد غروب آفتاب را تماشا کند.

پس آن روز که چهل و چهار بار به تماشای غروب آفتاب نشستی، حتما خیلی دلت گرفته بود…

رمز لذت بردن از يک متن‌ در فهم آن مطلب است‌، همان‌گونه که آلبرتو مانگوئل (مترجم و ویراستار کانادایی) می‌نويسد‌: «در لحظه‌های جادویی در آوان کودکی‌ات، برگی از کتاب، آن رشته سردرگم و آشفته، آن نشانه‌های رازآميز را از هم گشود. در آن لحظه سراسر گيتی بر تو آشکار شد. از آن پس تو به سلک خوانندگان درآمدی.»

تحليل و تاويل يک متن ابزاری برای فهم آن است. تاويل داستان شازده کوچولو دشوار و در عین حال ساده است. آسان است، چرا که هر کس در هر سنی و با هر دیدگاهی می‌تواند مفاهیمی متناسب با خود از داستان برداشت کند و دشوار است، زیرا که هر تاويلی تنها می‌تواند زوايایی از معنای نهفته در اين اثر را روشن کند. ظهور شازده کوچولو در کنار خلبان، بنا بر برخی روایت‌ها رخدادی واقعی بوده که برای اگزوپری رخ داده و در نهايت منشأ الهام او برای خلق اين اثر شده است. در یک لایه از تحلیل، می‌توان اثر را حاصل تخیل نویسنده از این رخداد واقعی دانست. اما در سطح دیگری از تحلیل که پای تاویل به میان می‌آید، شازده کوچولو همان انسان معناجو و حقیقت‌‌طلب نویسنده است که به کمک شخصیت‌پردازی، به معیاری برای نقد و سنجش «آدم‌بزرگ‌ها» بدل شده است.

سیاره شازده ‌کوچولو به ظاهر ساده و کوچک، اما مملو از معنا و دلبستگی است. ما در داستان با سفر شازده کوچولو برای یافتن خود و حقیقت زندگی همراه می‌شویم. شازده کوچولو قبل از رسیدن به زمین به چندین سیاره سفر می‌کند؛ ساکنان هر سیاره نماد و تمثیلی از یک تیپ و گروه انسانی هستند که در گوشه‌گوشه زندگی روزمره می‌بینیم و شاید بتوان خود را در میان آن شخصیت‌ها یافت. افرادی که شگفتی زندگی را فراموش کرده و تنها زنده‌اند.

اگزوپری در ابتدای کتاب شازده کوچولو و در قسمت تقدیم‌نامه، کتاب را به یکی از دوستانش که تحت پیگرد نازی‌ها بود، تقدیم کرده است:

«از بچه‌ها عذر می‌خواهم که این کتاب را به یکی از بزرگ‌ترها هدیه کرده‌ام. برای این کار یک دلیل موجه دارم. این بزرگ‌تر، بهترین دوست من در دنیاست. یک دلیل دیگرم هم آن که این بزرگ‌تر همه‌چیز را می‌تواند بفهمد، حتی کتاب‌هایی را که برای بچه‌ها نوشته باشند… اگر همه این‌ها کافی نباشد، اجازه می‌خواهم این کتاب را تقدیم به آن بچه‌ای کنم که این آدم‌بزرگ یک روزی بوده. آخر هر آدم بزرگی هم روزی روزگاری بچه‌ای بوده. (گیرم کمتر کسی از آن‌ها این را به یاد می‌آورد.) پس من هم تقدیم‌نامه را به این شکل تصحیح می‌کنم: به لئون ورث، موقعی که پسربچه بود.»

بر اساس این تقدیم، اگزوپری بین کودکی و بزرگسالی تمایز قائل می‌شود و از طریق این تمایز، در ادامه داستان «آدم‌بزرگ‌ها» را به نقد می‌کشد. تفاوت کودکی و بزرگسالی را می‌توان در دوگانه معصومی-تجربه صورت‌بندی کرد. کودک معصوم و بزرگسال باتجربه است. «معصومیت حالتی است که تخیل کودک مسیر رشد خود را می‌پیماید و تجربه زمانی رخ می‌دهد که این معصومیت با جهان قوانین، خواه علمی، خواه اجتماعی، اخلاقیات و واپس‌زدن‌ها مواجه می‌شود.»

مرتضی خسرونژاد در کتاب «معصومیت و تجربه» به دسته‌بندی ادبی، فلسفی و روان‌شناختی آراء در این باب پرداخته است: «بر این اساس گذر از کودکی به بزرگسالی به معنای بازگشت به کودکی نیست، بلکه رسیدن به موقعیت جدیدی است که نه این و نه آن و در عین حال هم این و هم آن است. یعنی تردیدی وجود ندارد که معصومیت، زایایی و خلاقیت ناب کودکی باید جای خود را به تجربه، جامعه‌پذیری و عقل بزرگسالی بدهد، ولی این به معنای ذبح یکی پای دیگری نیست. بر اساس این رویکرد، بین معصومیت و تجربه رابطه‌ای دوسویه (دیالکتیکی) وجود دارد که می‌تواند منجر به حالتی شود که جامع هردو، اما برتر از هردو است.»

یکی از نظریاتی که در این کتاب مطرح شده، نظریه آبراهام مازلو، روان‌شناس انسان‌گراست: مازلو از عبارت «معصومیت ثانویه» استفاده می‌کند و آن را یکی از ویژگی‌های بزرگسالانی می‌داند که به خودشکوفایی رسیده‌اند. او می‌گوید: «شما بار دیگر نمی‌توانید به وطن برگردید. شما واقعاً نمی‌توانید پس‌روی کنید. بزرگسال به هیچ وجه نمی‌تواند به یک کودک تبدیل شود. شما نمی‌توانید دانش را از صفحه ذهن خود بزدایید. شما نمی‌توانید بار دیگر معصوم شوید. هنگامی که چیزی را دیدید، نمی‌توانید دیدن را بی‌اثر بسازید. دانش غیر قابل برگشت است. شما با رها کردن سلامت روانی و قدرتتان نمی‌توانید مشتاق نوعی باغ عدن اسطوره‌ای باشید. تنها راه ممکن برای انسان این است که امکان پیشروی به سمت معصومیت خردمندانه را درک کند.»

نکاتی در باب نقد ادبی شازده کوچولو

شازده کوچولو زبانی سمبلیک دارد و از حقیقت ذهنی سخن می‌گوید. از این‌ رو متونی چون شازده کوچولو نیاز به تاویل و تفسیر دارند. نقد تاویلی یا هرمنوتیکی از شیوه‌های معتبر و با قدمت در حوزه نقد ادبی است. تاویل در معنای بازگرداندن به اول، سنتی شرقی و عرفانی است. امروزه از تاویل تحت عنوان کلی هرمنوتیک» یا «فن فهم متون» یاد می‌شود.

بخشی از نظریه‌پردازان هرمنوتیک معتقدند مقصود از تاویل یک متن، بازگرداندن به اول و یا به عبارتی دست ‌یافتن به مقصود و نظر مولف و نویسنده اثر است. اما به تدریج با رشد فلسفه و روانکاوی، تغییراتی در این نوع نگاه به وجود آمد. این دیدگاه که تاویل پی بردن به نیت مولف است، ممکن است منجر به این برداشت اشتباه شود که هر تاویل‌گری برداشت و فهم خود را از متن، معادل حقیقت و به عنوان کلام آخر معرفی کند. درحالی‌که انسان چه در مقام مولف و چه در مقام خواننده، در بند زمان و مکان است و معرفت و شناختش متأثر از این دو است. علاوه بر این ناخودآگاه فردی و جمعی نیز در زمره عوامل ناشناخته‌ای هستند که هم بر خلق اثر نویسنده و هم بر فهم خواننده از اثر او تاثیرگذارند.

از این رو دسته‌ای دیگر از نظریه‌پردازان هرمنوتیکی غرب، اساساً کشف نیت مولف را بسیار مشکل و یا غیرممکن می‌دانند. این نظریه‌پردازان به نیت خواننده و برداشت او از اثر بها می‌دهند. نظریه «مرگ مولف» از رولان بارت -منتقد ادبی- از این دست است. بر اساس این نظریه، مولف پس از خلق اثر خود می‌میرد و از این پس تنها فهم و برداشت خواننده از اثر اوست که حائز اهمیت است. این نظریه اگرچه به فهم‌های متنوع و متکثر بها می‌دهد، اما به نسبیت‌گرایی منتهی می‌شود و به این نتیجه منجر می‌شود که معرفت دست‌نایافتنی و نسبی است.

نیچه هم بر این باور بود که: «حقیقتی وجود ندارد، بلکه همیشه تاویلی از حقیقت وجود دارد.» مطابق این نظریه هیچ‌گونه ملاکی برای سنجش و ارزیابی تاویل‌ها باقی نمی‌ماند.

It is only with the heart that one can see rightly: what is essential is invisible to the eye

نقد روانکاوانه شازده کوچولو

رویکردهای روان‌شناختی به نقد و بررسی متون ادبی و واکاوی لایه‌­های پنهان آن­‌ها کمک شایانی کرده و به آشکار شدن حقایق انسانی و نهاد جهانی بشر کمک می‌­کند.

همه ما از دریچه روان خودمان به جهان پیرامون خویش می‌­نگریم و آن را درک می‌­کنیم. از آنجا که کتاب‌ها حاصل گونه‌­ای از رفتار انسانی هستند که هریک از ما با عبور دادن آن‌­ها از دریچه دنیای درون روانی‌مان درکشان می‌کنیم، متون ادبی قابل تحلیل روانکاوانه هستند و متن بیش از آن که در اختیار نویسنده باشد، در اختیار ناخودآگاه اوست. همان‌گونه که می‌گویند: «شعر بیش از شاعر می‌داند، بیش­تر از آنچه او خواست بگوید گفته است.»

با تحلیل روانکاوانه یک اثر، ما بیش­ از آن که اثر را تحلیل کنیم، در حقیقت می‌­توانیم ناخودآگاه نویسنده اثر را تحلیل کنیم. آنتوان دوسنت اگزوپری نیز در خلال نگارش کتاب شازده کوچولو، نادانسته ناخودآگاه خویش را آشکار ساخته است.

روانکاوی که توسط زیگموند فروید بنیان نهاده شد، امروزه در ادبیات، سینما، زبان‌شناسی و دیگر علوم راه یافته و تاثیری عمیق بر جای نهاده است. حضور این علم در حوزه ادبیات باعث شد تا نگاهی تازه به متون ادبی شکل بگیرد. هدف از این نوع تحلیل، ارتقای سطح شناخت ما از آثار و امکان ارزیابی هرچه بهتر تاثیری است که آثار بر روی خواننده به جا می‌گذارند و کشف مفاهیم پنهانی که شخصیت مؤلف منشأ آن است.

علم روانکاوی در طول حیات خود دستخوش تغییرات فراوانی شده است. یکی از تغییرات بحث‌برانگیز صورت گرفته در این علم، نظریات ژاک لکان است. بخش عمده تفکرات لکان تحت عنوان ساحت­‌های سه‌گانه شناخته می‌­شود که عبارتند از ساحت خیالی، نمادین و واقع. این ساحت­‌ها بازتولید متفکران ساختارگرایی و روانکاوی بوده است.

ژاک لکان، روانکاو مشهور فرانسوی، روانکاوی فرویدی را با زبان‌شناسی سوسور و یاکوبسن و اسطوره‌شناسی استروس که همگی آن‌­ها از بزرگان مکتب ساختارگرایی بودند درآمیخت و نظریه‌­های نوینی را ارائه داد. تبیین وجود سه ساحت خیالی، نمادین و واقع و مفاهیم میل و ژوئیسانس از بزرگترین دستاوردهایی بود که از تلفیق ساختارگرایی و روانکاوی به دست آورد.

داستان شازده کوچولو با ماجرای کودکی راوی از زبان خودش آغاز می‌­شود. راوی هم مانند هر انسان دیگری در ساحت خیال قرار دارد و پس از مدتی پیوند خود را با مادر گسسته می‌­بیند و به سمت دنیای زبان و قوانین سوق داده می‌­شود. کشیدن نقاشی مار بوآ و تصور غلط آدم‌بزرگ­‌ها مبنی بر اینکه این نقاشی یک کالاست و نیز سرخوردگی راوی، به خوبی نشان‌دهنده این گسستگی است: «بزرگترها بهم گفتند از کشیدن ماربوآ، چه از بیرون و چه از داخل شکمش دست بردارم و به جای آن به درس‌های جغرافی، تاریخ، حساب و دستور زبان برسم. این‌طور شد که در شش سالگی دور حرفه باشکوه نقاشی را خط کشیدم. از اینکه نقاشی شماره‌ یک و دو خوب از آب درنیامده، پاک ناامید شده بودم. پس باید شغل دیگری انتخاب می‌کردم و این شد که رفتم سراغ خلبانی.» به این ترتیب تن به قراردادهای ساحت نمادین و دنیای زبان داده و وارد این ساحت می‌­شود، اما همواره به دنبال بازگشت به ساحت پیشین است، گویی که بخشی از وجود خود را در ساحت خیالی جا گذاشته است.

این موضوع در جای‌جای کتاب به چشم می‌­خورد. برای مثال درباره زندگی در کنار آدم بزرگ‌ها می‌گوید: «هر وقت یکی‌­شان را دیده‌ام که یک خرده روشن‌بین به نظرم آمده، با نقاشی شماره یکم که هنوز هم دارمش، او را محک زده‌­ام ببینم راستی راستی چیزی بارش هست یا نه. اما او هم طبق معمول در جوابم گفته که این یک کلاه است. آن­ وقت من هم دیگر نه از مارهای بوآ بهش گفتم، نه از جنگل­‌های بکر دست‌نخورده، نه از ستاره‌­ها و خودم را تا حد او آورده‌­ام پایین و در مورد گلف و سیاست و انواع کراوات‌ها حرف زده­‌ام. او هم از اینکه با یک چنین شخص معقولی آشنایی به‌ هم رساند، سخت خوش‌وقت شده است.» و این‌گونه است که او احساس تنهایی می­‌کند و دوست صمیمی ندارد که بتواند با او از دنیای درون‌روانی‌اش صحبت کند.

در بخش دیگری از داستان، راوی از اهمیت اعداد و ارقام نزد آدم‌بزرگ‌ها سخن می‌­گوید و به این وسیله یکی از ویژگی‌­های ساحت نمادین را که همان دنیای زبان و نمادهاست، نقد می­‌کند: «وقتی با آن‌ها از یک دوست تازه‌­تان حرف بزنید، هیچ‌وقت ازتان درباره‌ چیزهای اساسی­‌اش سوال نمی‌­کنند. هیچ‌وقت نمی‌­پرسند آهنگ صداش چطور است؟ چه بازی‌­هایی را بیشتر دوست دارد؟ پروانه جمع می‌کند یا نه؟ بلکه می‌­پرسند چند سالش است؟ چند تا برادر دارد؟ وزنش چقدر است؟ پدرش چقدر حقوق می‌­گیرد؟ و تازه بعد از این سوال‌­هاست که خیال می‌­کنند طرف را شناخته‌­اند. اگر به آدم‌بزرگ‌­ها بگویید یک خانه قشنگ از آجر قرمز دیدم که جلوی پنجره­‌هایش غرق شمعدانی و بامش پر از کبوتر بود، محال است بتوانند مجسمش کنند. باید حتما بهشان گفت یک خانه صد میلیون دلاری دیدم تا صدایشان بلند شود که: وای، چه قشنگ!»

داستان با فرود اضطراری راوی در کویر صحرا به علت نقص فنی هواپیما ادامه می­‌یابد. کویر بازتابی از ساحت خیالی است، چرا که طبیعت به صورت کلی می‌­تواند نماد این ساحت باشد. در طبیعت انسان به اصل خویش بازمی‌­گردد و با جهان پیرامون پیوند برقرار می‌­کند. راوی نیز به این موضوع اشاره می­‌کند. او پس از دلسردی از اینکه همه آدم‌بزرگ‌ها نقاشی مار بوآی او را با یک کلاه اشتباه می‌­گیرند، تصمیم می­‌گیرد که با آن‌ها از جنگل و مار بوآ و ستاره‌­ها، که همگی از عناصر طبیعی و نماد ساحتی غیر از ساحت نمادین هستند، صحبت نکند.

آفرینش ادبی، همانند خیال پردازی، تداوم و جانشین بازی های دوران کودکی است. در داستان شازده کوچولو نیز می توان گفت شازده کوچولو امتداد کودکی آنتوان دوسنت اگزوپری است.

اگزوپری از زبان راوی به بازآفرینی ساحت خیالی پرداخته و در این راه از طریق ملاقات خود با شازده کوچولو -که ساخته و پرداخته ذهن و خیال اوست- و سفرش می­‌کوشد تا ژوئیسانس و پیوند آغازین با مادر را مجددا تجربه کند.

یکی از نشانه­‌های یکی بودن راوی و شازده کوچولو، صحنه درخواست شازده کوچولو از راوی، مبنی بر کشیدن یک گوسفند است. در پی این درخواست راوی که در شش سالگی نقاشی را رها کرده، همان نقاشی مار بوآ را برای شازده کوچولو می­‌کشد و او پاسخ می­‌دهد که :«نه! نه! بوآ خیلی خطرناک است.» در واقع شازده کوچولو تنها کسی است که بی آن که راوی به او چیزی بگوید، حقیقت نقاشی وی را دریافته است. پس شازده کوچولو جزئی از خود راوی است.

در انتهای داستان، راوی که به گفته خود اهلی شده است، از بازگشت شازده کوچولو بسیار اندوهگین می‌­شود: «به یاد روباه افتادم. اگر آدم گذاشت اهلی‌اش کنند، بفهمی نفهمی خودش را به این خطر انداخته که کارش به گریه کردن بکشد.» شازده کوچولو تصمیم به بازگشت می­‌گیرد، بازگشتی نامعلوم به ساحت واقع؛ اما راوی که در ساحت نمادین نقش خلبان را پذیرفته و تبدیل به سوژه‌­ای با هویت مستقل شده است، نمی‌­تواند به ساحت واقع برود و دوباره به ساحت نمادین بازمی­‌گردد. وی همواره به دنبال بازسازی این تجربه لذت‌بخش و رفتن مجدد به ساحت خیالی است.

در انتهای داستان این موضوع به کرّات دیده می‌­شود، مانند تماشای ستاره‌­ها و شنیدن صدای خنده شازده کوچولو از همه ستاره‌­ها و فکر کردن به گل سرخ و گوسفند. همچنین او داستان را این‌طور به پایان می­‌برد: «آنقدر با دقت این منظره را نگاه کنید که مطمئن بشوید اگر روزی تو آفریقا گذارتان به کویر صحرا افتاد، حتما آن را خواهید شناخت. و اگر پا داد و گذارتان به آنجا افتاد از شما می‌خواهم که عجله به خرج ندهید و درست زیر ستاره چند لحظه‌­ای توقف کنید. آن‌وقت اگر کودکی به طرفتان آمد، اگر خندید، اگر موهایش طلایی بود، اگر وقتی ازش سوالی کردید و جوابی نداد، لابد حدس می‌­زنید که کیست. در آن صورت لطف کنید و نگذارید من این‌طور افسرده‌خاطر بمانم. بی­‌درنگ برای من نامه بنویسید که او برگشته است.» این پایان حاکی از عدم رضایت راوی از زندگی در ساحت نمادین است و بیانگر این موضوع است که وی پیوسته به دنبال راهی برای بازگشت به ساحت خیالی و تجربه مجدد ژوئیسانس است که همخوانی قابل توجهی با سرنوشت نویسنده اثر دارد: تجربه سقوط و ناپدید شدن وی.

در داستان شازده کوچولو، سیارک B612 می­‌تواند نمود ساحت خیالی و پیوند عمیق عاطفی شازده کوچولو با گل سرخش، نشان دهنده پیوند آغازین او با مادر باشد. ناکامی شازده کوچولو در ارتباط با گل سرخ که نماد مادر است، وی را در آستانه جدایی از ساحت مادرانه خیال و ورود به ساحت پدرانه نمادین قرار می­‌دهد. در این مرحله او برای یافتن معنای زندگی که در واقع نشان دهنده سرگشتگی اوست، تصمیم به سفر و کشف سایر سیارات و انسان­‌ها می­‌گیرد که در نتیجه او را در آستانه ترک سیاره‌­اش و ورود به ساحت نمادین سیاره­‌های دیگر که توسط افراد پدرگونه اشغال شده‌­اند، می­‌بینیم.

شازده کوچولو با ترک سیاره خود، سفری را مبنی بر تجربه ساحت نمادین آغاز می­‌کند. او از شش سیاره عبور کرده و در هر سیاره انسانی را ملاقات می‌­کند که هریک نمود بارزی از ساحت نمادین هستند. شازده کوچولو در هیچ‌یک از این سیارات موفق به تجربه صمیمیت و پیوندی که با گل سرخش داشته، نمی‌­شود. سرانجام در آخرین مقصد خود، سیاره زمین، با روباهی آشنا می­‌شود که خواستار اهلی شدن است. شازده کوچولو از او می­‌پرسد که اهلی کردن به چه معناست؟ و روباه پاسخ می‌دهد که «اهلی کردن یعنی ایجاد علاقه کردن». و به واسطه این اهلی شدن، یا به عبارت دیگر ایجاد ارتباط که تداعی کننده پیوند میان فرد و مادر است، شازده کوچولو موفق به تجربه نسبی این پیوند می­‌شود.

پیوند شازده کوچولو با روباه موجب برانگیختن مجدد میل شازده کوچولو به بازگشت نزد گل سرخش می­‌گردد. روباه در گفتگوها به رابطه همنشینی اشاره می­‌کند که تداعی کننده پیوند دلبستگی است: «نگاه کن. آنجا آن گندم‌زار را می­‌بینی؟ برای من که نان نمی­‌خورم گندم چیز بی‌­فایده‌­ای است. اما تو موهایت رنگ طلاست. پس اگر اهلی‌ام کنی محشر می­‌شود! گندم که طلایی رنگ است مرا به یاد تو می‌­اندازد و صدای باد را هم که در گندم‌زار می­‌‌پیچد دوست خواهم داشت…» ملاقات شازده کوچولو با روباه تداعی کننده حسی است که شازده کوچولو در ارتباط با اولین ابژه عشقش ( گل سرخ) تجربه کرده است.

 آثار آنتوان دو سنت اگزوپری

• هوانورد ۱۹۲۶
• پیک جنوب ۱۹۲۹
• پرواز شبانه ۱۹۳۱
• زمین انسان‌ها ۱۹۳۹
• خلبان جنگ ۱۹۴۲
• نامه به یک گروگان  ۱۹۴۳
• شازده کوچولو ۱۹۴۳
• قلعه ۱۹۴۸
• نامه‌های جوانی ۱۹۵۳
• دفترچه‌ها ۱۹۵۳
• نامه‌ها به مادر ۱۹۵۵
• نوشته‌های جنگ ۱۹۸۲
• مانون رقاص ۲۰۰۷

حقایقی جالب درباره کتاب شازده کوچولو

•  هواپیمای اگزوپری در سال ۱۹۳۹ در صحرای آفریقا سقوط کرد. او از این تجربه در نوشتن کتابش استفاده کرد.
• گل سرخ را با الهام از همسرش کنسوئلو نوشته است. می‌گویند کنسوئلو زنی تندمزاج و مبتلا به آسم بود. برای همین گل سرخ در کتاب سرفه می‌کند.
• اگزوپری در این کتاب هیچ‌وقت از واژه بزرگسال (adult) استفاده نکرد. در عوض همیشه از واژه آدم‌بزرگ‌ها (big people) استفاده کرده است.
• اگزوپری هیچ‌وقت نتوانست نسخه فرانسوی کتابش را ببیند. در واقع نسخه فرانسوی زمانی منتشر شد که اگزوپری به طرز مشکوکی بر اثر سقوط هواپیما از دنیا رفته بود.
• تصویرپردازی‌های کتاب را خود اگزوپری انجام داده است.

سخن پایانی

دوازده ساله بودم که برای اولین بار کتاب شازده‌ کوچولو را خواندم و این کتاب تا این لحظه درون من نفس می‌کشد. هر سال شازده ‌کوچولو را یک بار دیگر می‌خوانم تا ببینم در سالی که گذشت چقدر زندگی را عمیق‌تر فهمیده‌ام و هر سال از خواندن خودم میان سطرهایش شگفت‌زده می‌شوم، چراکه کتابی درباره زندگی و انسان است و همیشه برایم آینه‌ای است که خودم را نشانم می‌دهد.

منابع:

منبع 1

منبع 2

کتاب «تحلیل روان‌کاوانه متون ادبی» نوشته ژان بلمن نوئل، ترجمه وحید نژاد محمد، انتشارات افراز

مقاله ریخت‌شناسی داستان شازده کوچولو بر اساس الگوی والدیمیرپراپ (دکتر آرش امرایی و محدثه سلیمانی)

مقاله میل و ژوئیسانس: رویکردی لکانی به شازده کوچولوس اگزوپری (مهسا رئیسی، پیام عباسی)

مقاله تحلیل گفتمانی شازده کوچولو (علی عباسی)